Ειρήνη Μάντη. Ψυχολόγος. ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Το διαζύγιο, είναι μια απόφαση οδυνηρή και επίπονη για ένα ζευγάρι, το οποίο στην ουσία καλέιται να θέσει υπο αμφισβήτηση τις επιλογές και τις συνήθειες μιας ολόκληρης ζωής και να επιβάλλει μια αναδιοργάνωση της καθημερινότητας, που ειδικά τον πρώτο καιρό φέρνει μεγάλες δυσκολίες σε όλα τα μέλη της οικογένειας. Είναι γεγονός ότι ακόμα και το ιδανικότερο διαζύγιο θα έχει αντίκτυπο σε όλους τους εμπλεκόμενους αλλά κυρίως στα παιδιά. Πολλές φορές οι γονείς μέσα στην απελπισία τους και απασχολημένοι με όλες τις επικείμενες αλλαγές, ίσως να αγνοήσουν τα μηνύματα που τους στέλνουν τα παιδιά. Έτσι πολλές φορές τα παιδία υποφέρουν σιωπηλά ή μεγαλόφωνα, περιμένοντας πως κάποια στιγμή οι γονείς τους θα τα ακούσουν και θα τα καταλάβουν.
Έρευνες έχουν δείξει πως ένα διαζύγιο δεν έχει αναγκαστικά τις ίδιες επιπτώσεις σε όλα τα παιδιά. Μάλιστα υπολογίστηκε πως πάνω από το 60% των παιδιών που οι γονείς τους ήταν διαζευγεμένοι δεν επηρεάστηκε ουσιαστικά από αυτό. Στο υπόλοιπο όμως ποσοστό παιδιών διαπιστώθηκε πως οι επιπτώσεις του διαζυγίου στον ψυχισμό τους ήταν αρκετά σοβαρές. Οι ειδικοί παράγοντες που καθιστούν πολύ πιθανότερο τον ψυχικό τραυματισμό του παιδιού μετά από ένα διαζύγιο είναι:
- Η αλλαγή ποιότητας των σχέσεων του παιδιού με κάθε γονιό χωριστά μετά το διαζύγιο.
- Η παραμέληση του παιδιού κατά τη διάρκεια του διαζυγίου, ή και μετά, από τους ενήλικες γύρω του.
- Η μετάθεση των αρνητικών συναισθημάτων του πληγωμένου γονέα στο παιδί με αποτέλεσμα να γίνονται ξεσπάσματα θυμού προς το παιδί.
- Η χρησιμοποίηση του παιδιού ως μέσου διαμάχης μεταξύ των γονιών του.
- Η συνεχής υποτίμηση του απομακρυσμένου γονιού από το γονιό που έχει την επιμέλεια. Σε αυτή τη διαδικασία εμπλέκεται συνήθως και το ευρύτερο συγγενικό περιβάλλον, κ.α.
Από την άλλη μεριά έχουν αναφερθεί κάποιοι παράγοντες που φαίνεται να προστατεύουν τα παιδιά από την εμφάνιση ψυχοπαθολογίας και αυτοί είναι:
- Η ενθάρρυνση του παιδιού να εκφράσει τα συναισθήματά του και να “θρηνήσει” το γονιό που απουσιάζει
- Η δυνατότητα του παιδιού για συνεχή, απρόσκοπτη επαφή με τον απόντα γονιό και η πραγματοποίησή της όποτε εκείνο την επιθυμεί.
Παρόλ’ αυτά κάθε παιδί θα αντιδράσει τελείως διαφορετικά σε ένα διαζύγιο και αυτό εξαρτάται από πλήθος άλλων παραγόντων όπως από την προσωπικότητά του και την ιδιοσυγκρασία του, από την ηλικία του, τη θέση που κατέχει στη σειρά των αδελφών (πρωτότοκος, δευτερότοκος, μοναχοπαίδι), την σχέση που είχε με τον γονιό που θα φύγει κ.α. Αυτό που είναι όμως σίγουρο, είναι ότι όλα τα παιδιά θα βιώσουν έντονα το αίσθημα της απώλειας, και συχνά, ειδικά στις αρχές, παρατηρούμε κάποιες κοινές ψυχολογικές αντιδράσεις, ανάλογα με την ηλικία τους, που είναι σημαντικό να γνωρίζουν οι γονείς πριν κάνουν την σχετική ανακοίνωση.
Τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας (2,5 – 6 ετών) έχουν μεγαλύτερη ανάγκη τους γονείς τους καθώς είναι αυτοί με τους οποίους αισθάνονται μεγαλύτερη ασφάλεια. Σε αυτή την ηλικία λοιπόν που ο κόσμος του παιδιού περιστρέφεται κυρίως γύρω από τους γονείς του, είναι πολύ δύσκολο να καταλάβουν ότι «η μαμά και ο μπαμπάς δεν ζουν πια μαζί» και ακόμα δυσκολότερο να κατανοήσουν τους λόγους για τους οποίους έγινε αυτό. Για τον λόγο αυτό αρχικά μπορεί να αντιδράσουν με δάκρυα και θυμό και αργότερα με στάδια έντονης σιωπής, σε σημείο αδιαφορίας. Κάποια από τα συνήθη συμπτώματα μετά την ανακοίνωση ενός διαζυγίου σε παιδί προσχολικής ηλικίας είναι διαταραχές στον ύπνο, στο φαγητό, επιθετικότητα, φοβίες, παλινδρόμηση σε προηγούμενες αναπτυξιακές συμπεριφορές και αυξημένη προσκόλληση στον ένα γονέα. Γενικά, υποστηρίζεται πως όσο μικρότερο είναι το παιδί τόσο πιθανότερο είναι να νιώθει το ίδιο ενοχές για το διαζύγιο και να νομίζει εσφαλμένα ότι επειδή ήταν «άτακτο» ή κούραζε τους γονείς του, φταίει που φεύγει ο ένας από τους δυο.
Τα παιδιά της σχολικής ηλικίας (7-11 ετών), από την άλλη είναι πιο ενήμερα για το τί είναι διαζύγιο και μπορεί να κατανοήσουν ευκολότερα τί σημαίνει αυτή η απόφαση. Όμως είναι και πάλι πολύ δύσκολο να δεχτούν το γεγονός ότι οι γονείς χωρίζουν γιατί δεν αγαπιούνται πια. Κάποιες από τις πιο συνήθεις αντιδράσεις σε αυτή την ηλικία είναι το άγχος, η ευερεθιστότητα, η θλίψη και ο έντονος θυμός, η αδυναμία συγκέντρωσης και η παραμέληση των μαθημάτων τους με μεγαλύτερη διάρκεια των συμπτωμάτων στα αγόρια.
Οι έφηβοι συνήθως όντας εκ φύσεως εναντίον των συμβιβασμών, είναι πιθανό, ειδικά σε περιπτώσεις που προϋπήρχαν έντονες συγκρούσεις μεταξύ των γονέων να δεχτούν το διαζύγιο ως μια λύση και να μην το θεωρήσουν παράλογο. Παρ’όλα αυτά ένα διαζύγιο δεν παύει να είναι ένα τραυματικό γεγονος καθώς η οικόγενειά τους δεν θα ξαναπάρει την μορφή που ήξεραν. Η πιο συνήθης αντίδραση είναι η αποστασιωποίηση και η απόσυρση. Οι έφηβοι λοιπόν μπορεί να δίνουν την εντύπωση ότι απομακρύνονται από την οικογενειακή ζωή και καταφεύγουν σε φίλους, είναι όμως αρκετές οι φορές που παρουσιάζουν καταθλιπτικά συμτώματα, διαταραχές πρόσληψης τροφής, αντικοινωνική συμπεριφορά και άγχος για το μέλλον τους.
Μερικές αναμενόμενες και τυπικές αντιδράσεις των παιδιών
στη φάση του διαζυγίου είναι:
Άρνηση
«Δεν θα χωρίσουν.» «Απλά ο μπαμπάς θα μένει στο διπλανό σπίτι.» «Σε λίγο θα είμαστε πάλι μαζί.»
Φόβος Εγκατάλειψης
Μερικά παιδιά αισθάνονται ότι όταν οι γονείς τους χωρίσουν δεν θα υπάρχει κανείς να τα φροντίζει και να τα νοιάζεται. Στενοχωριούνται για τη δική τους ή την ασφάλεια άλλων, εκφράζουν φόβους για την υγεία τους και για το ποιος θα τα προσέχει / φροντίζει στο μέλλον, είναι πολύ γκρινιάρικα, και αναζητούν συνεχώς προσοχή και διαβεβαίωση ότι όλα είναι εντάξει.
Θυμός και επιθετικότητα
Τα παιδιά μπορεί να εκφράσουν επιθετικότητα και θυμό απέναντι στα αδέλφια, τους συνομήλικους, τους συγγενείς ή τους γονείς (ιδιαίτερα ενάντια στο γονιό στον οποίο το παιδί καταλογίζει το φταίξιμο). Ακόμη μπορεί να παρουσιάσουν πτώση στις σχολικές επιδόσεις ή να προσπαθήσουν να εκμεταλλευτούν το διαζύγιο για να ασκήσουν εξουσία και να διεκδικήσουν δικαιώματα.
Λύπη
Μπορεί να φαίνονται λυπημένα συνεχώς ή κατά διαστήματα, να κλαίνε, να είναι κουρασμένα ή υπερκινητικά ή αποσυρμένα.
Ενοχή
Συχνά αισθάνονται ότι φταίνε αυτά για τις συγκρούσεις των γονιών τους. Μπορεί να πιστεύουν ότι στη ρίζα των γονικών συγκρούσεων βρίσκονται κάποια δικά τους λάθη. Αυτή η πεποίθηση ενισχύεται ιδιαίτερα όταν οι γονείς συγκρούονται μπροστά στα παιδιά και μάλιστα με αφορμή την αντιμετώπιση των προκλητικών συμπεριφορών των παιδιών.
Αλλαγές ύπνου-υγείας
Υπνηλία, διαταραχή του ύπνου ή της διατροφής, τάσεις απομόνωσης, άσχημα όνειρα, φόβος να κοιμηθούνε μόνα τους.
Παλινδρόμηση
Επιστρέφουν σε προηγούμενο στάδιο λειτουργικότητας: – ζητάνε κάποιο αγαπημένο αντικείμενο για να κοιμηθούν, πχ κουβέρτα, αρκουδάκι, πιπίλα κλπ μετά από κάποιο διάστημα που δεν το χρειαζότανε, ‘βρέχονται’ την νύχτα κλπ. Αυτά συνήθως υποχωρούν με αρκετή διαβεβαίωση, και χωρίς κατηγορίες και κριτική.
Υπερωριμότητα
Σε κάποιες περιπτώσεις φέρονται σαν να είναι ενήλικες, κρύβουν τη λύπη τους ώστε να ανακουφίσουν και να παρηγορήσουν τον/την γονιό (‘ντάντεμα’ του αδύνατου γονιού).
Ανασφάλεια Κρέμονται συνεχώς από τον/την γονιό, αρνούνται να πάνε στο σχολείο, έχουν αυξημένα κτητικότητα για ανθρώπους, ζώα και αντικείμενα, τραβάνε τα πράγματα στα όριά τους και ελέγχουν τα όρια που θέτουν οι γονείς, ειδικά όταν πάνε από το σπίτι του/της ενός γονιού στο σπίτι του/της άλλης, αναζητούνε υποκατάστατα των γονιών (παππούς, γιαγιά κλπ) για ανακούφιση.
Προσπάθειες συμφιλίωσης-εναντίωσης
Ακόμη μπορεί να αρνούνται να αλλάξουν σπίτι τις μέρες που ορίζει ο διακανονισμός ή να αρνούνται με κάθε τρόπο να μιλήσουν ή συναντήσουν τον ένα από τους δύο γονείς. Μπορεί ακόμα να συμμαχήσουν με τον “αδύνατο” ή “αδικημένο” γονιό και να εναντιώνονται, να κακολογούν ή να απορρίπτουν τον άλλο.
Πως να προστατευσετε το παιδί:
Όποια και να είναι η ηλικία του παιδιού είναι σημαντικό, οι γονείς να πράξουν με τέτοιον τρόπο ώστε οι ενδεχόμενες επιπτώσεις στον ψυχισμό του παιδιού να ελαχιστοποιηθούν και αυτό απαιτεί πολύ προσπάθεια και από τις δυο μεριές. Είναι πολύ σημαντικό λοιπόν να επαναληφθεί πολλές φορές ότι τα συναισθήματα των γονιών δεν έχουν αλλάξει απέναντι στο παιδί.
- Το παιδί θα πρέπει να καταλάβει την διαφορά μεταξύ συζυγικού και γονεϊκού ρόλου. Δηλαδή να του εξηγηθεί ξεκάθαρα ότι ο συζυγικός δεσμός μεταξύ των δυο συντρόφων μπορεί να έχει λήξει όμως ο γονεϊκός ρόλος παραμένει αναλλοίωτος (η μαμά θα είναι πάντα η μαμά και ο μπαμπάς πάντα ο μπαμπάς) και πως οι γονείς του θα συνεχίσουν να είναι μια ‘συμμαχία’, να μιλάνε γι’αυτό, να το φροντίζουν και να θα σέβεται ο ένας τον άλλο.
- Είναι σημαντικό να διαβεβαιωθεί και από τους δυο ότι δεν ευθύνεται αυτό για τον χωρισμό.
- Τα παιδιά επειδή δυσκολεύονται να αποδεχτούν την κατάσταση, πολλές φορές καλλιεργούν έντονες φαντασιώσεις και ελπίδες ότι οι γονείς θα συμφιλιωθούν. Είναι πολύ σημαντικό οι γονείς να είναι ξεκάθαροι και σταθεροί ως προς την απόφασή τους και να μην αφήσουν κανένα παραθυράκι ανοιχτό για τα παιδιά.
- Επίσης το παιδί πρέπει να πιστέψει στην ικανότητα των γονιών του να απαντάνε ξεκάθαρα στις ερωτήσεις του.
- Είναι σημαντικό το παιδί να καταλάβει ότι είναι ελεύθερο και μπορεί να βλέπει ή να μιλαέι στον απόντα γονιό όποτε αυτό το επιθυμεί. Δεν πρόκειται να στερηθεί την ουσιαστική αγάπη από καμία πλευρά. Ειδικά στην αρχή, είναι καλό η επικοινωνία να καθοριστεί και να διατηρείται σύμφωνα με τις επιθυμίες και τις ανάγκες του παιδιού και να μην του επιβάλλεται. Επίσης να νοιώθει ελεύθερο το παιδί να ‘θρηνήσει’ την απώλεια του γονιού που απουσιάζει.
- ‘Χτίστε’ σταθερότητα και σιγουριά τόσο σε συναισθηματικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο και στα δυο σπίτια. Αυτό σημαίνει ότι, όσο αυτό είναι δυνατόν, το πρόγραμμα και οι ρουτίνες του παιδιού δεν θα πρέπει να αλλάξουν πολύ. Αυτό ισχύει και με τις μέρες ή ώρες που είναι με τον απόντα από το σπίτι γονιό. Έτσι ακόμα και τις μέρες που είναι με τον πατέρα θα πρέπει το παιδί εκτός από δραστηριότητες ψυχαγωγίας να περνά κάποιες ώρες διαβάζοντας ενδεχομένως μαζί του, πηγαίνοντας S. Market κτλ.
- Ενημέρωση σχολείου – δασκάλου και οικογενειακού φιλικού περίγυρου ώστε το παιδί να ξέρει ότι μπορεί να στραφεί για στήριξη και αλλού. Συμμετοχή και των δυο γονέων σε σημαντικές στιγμές του παιδιού όπως πχ πρώτη μέρα στο Δημοτικό, σχολικές δραστηριότητες και δρώμενα, βαθμούς, συνελεύσεις γονέων κτλ. Σημαντικό να ενημερωθεί το σχολείο και να στέλνει τυχόν προσκλήσεις και στους δυο γονείς.
Τι να κάνετε:
- Μην κρύψετε την αλήθεια από το παιδί. Ανακοινώστε την και οι δύο μαζί
- Ενθαρρύνετε τα να εκφράσουν τα συναισθήματά τους
- Μην κρύψετε τα δικά σας αισθήματα
- Ενημερώστε το σχολείο του
- Μην κατηγορείτε τον άλλο γονέα
- Μην καταφεύγετε σε υλικά ανταλλάγματα
- Θυμηθείτε ότι τα παιδιά χρειάζονται να αγαπάνε και τους δύο γονείς τους
- Ενθαρρύνετέ τα παιδιά να ρωτάνε και δώστε τους ξεκάθαρες απαντήσεις
- Έχετε υπομονή μαζί τους
- Πείτε τους την αλήθεια σχετικά με το διαζύγιο όσο αυτό είναι δυνατόν, μην μπείτε όμως σε προσωπικές λεπτομέρειες
- Ενθαρρύνετέ τα να εκφράζουν τα αισθήματα τους, όποια και αν είναι αυτά. Αν αντιστέκονται μαζί σας δώστε του να καταλάβει ότι έχει την υποστήριξη και από άλλους (φίλους, παππού-γιαγιά, δασκάλα/ο, κοντινούς συγγενείς)
- Δώστε τους παρηγοριά στοργή και υποστήριξη
- Διαβεβαιώστε τα παιδιά ότι το διαζύγιο είναι πρόβλημα των μεγάλων και ότι δεν το προκάλεσαν αυτά
- Διαβεβαιώστε τα παιδιά ότι θα είστε οι γονείς τους για πάντα
- Τα παιδιά ρωτούν συχνά και απαιτούν να μαθαίνουν λεπτομέρειες για το τι συμβαίνει και για τις συνέπειες που θα έχουν επάνω τους οι εξελίξεις. Είναι σημαντικό οι πληροφορίες που παίρνουν από τους δύο γονείς να είναι εναρμονισμένες και όχι αλληλοσυγκρουόμενες.
- Προσέξτε τον εαυτό σας και την υγεία σας και ζητήστε βοήθεια αν αισθάνεστε πως δυσκολεύεστε
- Κρατήστε τις καθημερινές ρουτίνες και κάνετε όσο πιο λίγες αλλαγές γίνεται
- Προσπαθήστε να διατηρείτε παρόμοιους κανόνες και ρουτίνες και στα δύο νέα σπίτια
- Χρησιμοποιείστε την υποστήριξη που μπορεί να πάρετε από φίλους, συγγενείς, άλλους χωρισμένους γονείς
- Έχετε κατά νου τις φυσιολογικές αντιδράσεις των παιδιών σε σχέση με το διαζύγιο
- Ενημερώστε τους σημαντικούς άλλους (δάσκαλοι, γιατροί, οικιακές βοηθοί, φίλοι, συγγενείς κλπ) για το διαζύγιο. Κάποιες ερωτήσεις τους μπορεί να βάλουν τα παιδιά σας σε πολύ δύσκολη θέση.
Τι να μην κάνετε:
- Μην στέλνετε μηνύματα στην/στον πρώην σας διαμέσου των παιδιών
- Μη ζητάτε από τα παιδιά να κρατάνε μυστικά από τον/την πρώην σύντροφο / σύζυγο
- Μη χρησιμοποιείτε τα παιδιά ως ‘μοχλούς’ σε ‘παιχνίδια δύναμης’ με την/τον πρώην
- Μην υποτιμάτε τον/την άλλο/η γονέα μπροστά στα παιδιά
- Μην λέτε στα παιδιά τι να αισθάνονται ή τι να σκέφτονται
- Μη ζητάτε από τα παιδιά να παίρνουνε το μέρος σας (ή αν σας αγαπάνε περισσότερο από τον/την πρώην σας)
- Μην χρησιμοποιείτε τα παιδιά ως έμπιστους ενήλικες ή ως υποκατάστατα της/του πρώην ή φίλων
- Μην συγκρίνετε τα συναισθήματά σας με αυτά των παιδιών σας
- Μην μπλοκάρετε την επιθυμία των παιδιών σας να μιλάνε και να ρωτάνε για το διαζύγιο και τις αλλαγές που φέρνει
- Μη βάζετε τα παιδιά εν μέσω συγκρούσεων που μπορεί να έχετε με την/τον πρώην σας.
Πότε χρειάζεται το παιδί βοήθεια από κάποιο ειδικό;
Όπως σε κάθε αλλαγή, έτσι και σε αυτή την περίπτωση θα χρειαστούν τόσο οι γονείς όσο και τα παιδιά χρόνο ώστε να μπορέσουν να επεξεργαστούν τα νέα δεδομένα του διαζυγίου. Σιγά-σιγά, με το πέρασμα του χρόνου, θα πρέπει να υπάρξει μια σταδιακή βελτίωση στην διάθεσή και των δυο. Αν διαπιστώθεί πως, μετά από αρκετούς μήνες τα πράγματα δεν καλυτερεύουν αντίθετα γίνονται χειρότερα τότε αυτό μπορεί να είναι ένα σημάδι ότι το παιδί αλλά και οι γονείς μπορεί να χρειαστούν την στήριξη ενός εξειδικευμένου ειδικού.
Ποιά μπορεί να είναι τα σημάδια αυτά:
- Όταν η απόδοση του παιδιού στο σχολείο είναι ασυνήθιστα χαμηλή για περισσότερο από 6 μήνες
- Όταν το παιδί συμπεριφέρεται παράξενα στους φίλους του: είτε προσκολλάται υπερβολικά πάνω τους είτε απομονώνεται, είτε φέρεται επιθετικά χωρίς κάποιον συγκεκριμένο λόγο
- Όταν το παιδί παρουσιάζει συχνά έντονες εκρήξεις οργής ή αντιδρά υπερβολικά χωρίς εμφανή λόγο
- Όταν το παιδί παρουσιάζει έντονες διακυμάνσεις στη διάθεσή του
- Όταν παρόλο που έχει περάσει κάποιο χρονικό διάστημα (περίπου ένας χρόνος) το παιδί δεν καταφέρνει να προσαρμοστεί στη νέα πραγματικότητα και φαίνεται δυστυχισμένο
- Όταν τα παιδιά εκφράζουν απόγνωση: «Ίσως θα έπρεπε απλά να σκοτωθώ, ώστε να μην μαλώνετε εξαιτίας μου»
- Όταν τα παιδιά γίνονται περισσότερο επιρρεπή σε ατυχήματα από ότι συνήθως.
- Αν αρχίσουν να μοιράζουν τα πράγματά τους σε άλλους, σαν να πρόκειται να φύγουν
- Αν αρχίσουν να αποσύρονται σε σημείο απομόνωσης
- Αν εμφανίσουν εκτεταμένες αλλαγές στις συνήθειες του ύπνου (να κοιμούνται υπερβολικά πολύ ή σχεδόν καθόλου) και / ή στην διατροφή τους (να τρώνε υπερβολικά πολύ ή σχεδόν καθόλου)
- Σημαντική απώλεια ή αύξηση βάρους σώματος
- Συχνοί εφιάλτες
- Έντονη ενασχόληση με την πιθανότητα να αρρωστήσουν τα ίδια ή / και κάποιος άλλος.
- Προβλήματα στο σχολείο (με τους συμμαθητές, τα μαθήματα, τη συμπεριφορά τους επιθετικότητα, απόσυρση κλπ), ενώ πριν τα πηγαίνανε καλά
- Να λένε ψέματα ενώ πριν δεν το συνήθιζαν
- Να καταστρέφουν πράγματα δικά τους ή άλλων
- Σημαντική αλλαγή στον χαρακτήρα τους (πχ ένα πολύ ήσυχο παιδί γίνεται υπερκινητικό ή ένα πρόσχαρο γίνεται αποσυρμένο)
- Άρνηση να μείνουν με ενήλικες τους οποίους εμπιστεύονταν και τους άρεσε η συντροφιά τους
- Εκρηκτική συμπεριφορά (φωνές, καυγάδες, ασυγκράτητες εκρήξεις θυμού)
- Αν αρχίσουν να φεύγουν από το σπίτι χωρίς την άδεια των γονιών τους
- Συχνές ενοχλήσεις σε σχέση με την υγεία τους (πονοκέφαλοι, στομαχόπονοι, διάρροιες, δυσκοιλιότητα κλπ)
- Έντονοι και μη βάσιμοι / μη ρεαλιστικοί φόβοι
- Όταν υπάρχει επαναλαμβανόμενη προβληματική συμπεριφορά όπως απουσίες και προβλήματα στο σχολείο, κλοπές, ψέματα, χρήση ουσιών, αυτοτραυματισμοί, απειλές αυτοκτονίας, κλπ.
- Σε γενικές γραμμές, όταν οι συνηθισμένες αντιδράσεις κρατάνε για ασυνήθιστο χρόνο ή χειροτερεύουν με το πέρασμα του χρόνου.
Το διαζύγιο, ειδικά στην αρχή είναι μια επίπονη διαδικασία για όλους. Εαν όμως υπάρχει καλή συνεργασία μεταξύ των γονέων ίσως να είναι λιγότερο επιβλαβές για την ψυχική υγεία των παιδιών απ’ότι θα ήταν η ανατροφή τους σε ένα περιβάλλον απλής συνύπαρξης γεμάτο καυγάδες και εντάσεις.
Χρήσιμη Βιβλιογραφία:
– Bacus A. (2005). Οι Γονείς Ρωτούν Οι Ψυχολόγοι Απαντούν. Αθήνα: Lector
– Γουίντσεστερ, Κ. & Μπέγιερ, Ρ. (2003). Μιλώντας για το Διαζύγιο. Πώς να Μιλήσετε στα Παιδιά σας και να τα Βοηθήσετε να το Ξεπεράσουν . Αθήνα: Κέδρος.
– Καππάτου, Α. (1999). Γνωρίστε το Παιδί σας. Αθήνα: Μοντέρνοι Καιροί.
– Φανί Κοέν Ερλέμ (2006) Διαζύγιο: Απαντώντας στις ερωτήσεις των παιδιών. Αθήνα: Lector
