Αλεξάνδρου Στράτος. Δ/ντής ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ
Σε αυτό το άρθρο θα ασχοληθούμε με τη σπουδαιότητα των επιτελικών λειτουργιών και της αυτορρύθμισης στη λειτουργικότητα του παιδιού και γενικότερα του ατόμου. Πολλοί γονείς, αλλά δυστυχώς και ειδικοί- πιστεύουν ότι ο βασικότερος άξονας λειτουργικότητας ενός ατόμου είναι η νόηση. Προσπαθούν λοιπόν να κάνουν τα παιδιά «έξυπνα» και να τα φορτώσουν με ακαδημαϊκές ή και άλλου τύπου γνώσεις. Χωρίς τη συνεισφορά των επιτελικών λειτουργιών, δυστυχώς ό,τι χτίζουμε είναι εις μάτην (ας θυμηθούμε την πάθηση που πλήττει τις επιτελικές λειτουργίες που λέγεται νόσος του Αλτσχάιμερ: Έξυπνοι άνθρωποι αλλά με πλήρη αδυναμία λειτουργικότητας λόπγω των δυσκολιών στη εργαζόμενη μνημονική επεξεργασία).
Ας δούμε αυτές τις δύο λειτουργίες (επιτελικές λειτουργίες και αυτορρύθμιση) μία προς μία:
(1). Επιτελικές Λειτουργίες
Οι επιτελικές λειτουργίες είναι οι διανοητικές διαδικασίες που μας επιτρέπουν να αποκτούμε και να διατηρούμε τη λειτουργικότητά μας σε οποιοδήποτε περιβάλλον και συνθήκες. Είναι «το προϊόν της συντονισμένης λειτουργίας ποικίλων διεργασιών, προκειμένου να επιτευχθεί ένας ορισμένος στόχος με ευέλικτο τρόπο» (Funahashi 2001).
Ο Goldberg 2001 τις ορίζει σαν το «μαέστρο μίας ορχήστρας ή το διευθύνοντα σύμβουλο μίας εταιρείας που ρυθμίζει και συντονίζει το έργο των συνεργατών του». Θυμίζουν επίσης το σύστημα ελέγχου της εναέριας κυκλοφορίας που διαχειρίζεται με ασφάλεια τις αφίξεις και τις αναχωρήσεις πολλών αεροσκαφών σε πολλαπλούς διάδρομους σε έναν πολυάσχολο αερολιμένα, ή από την άλλη ένα τροχονόμο σε ένα δρόμο με πολλές διασταυρώσεις και πολύ κίνηση που ρυθμίζει τις προτεραιότητες και την κίνηση.
Οι επιτελικές λειτουργίες ενεργοποιούνται και επιστρατεύονται, όταν καλούμαστε να προσαρμοστούμε σε μια καινούρια κατάσταση ή πρέπει να επιλέξουμε μια μη αυτοματοποιημένη αντίδραση.
Περιλαμβάνουν τις εξής βασικές λειτουργίες:
-Μνήμη εργασίας: ρυθμίζει την ικανότητά μας να διατηρούμε και να χειριζόμαστε πληροφορίες για σύντομες χρονικές περιόδους.
-Γνωστική ευελιξία: μας βοηθά να διατηρούμε ή να μετατοπίζουμε την προσοχή για την ανταπόκριση σε διαφορετικές απαιτήσεις ή να εφαρμόζουμε διαφορετικούς κανόνες ή συμπεριφορές σε διαφορετικές καταστάσεις.
-Έλεγχος εαυτού: μας δίνει τη δυνατότητα να ορίσουμε προτεραιότητες και να αντισταθούμε σε παρορμητικές ενέργειες ή απαντήσεις.
Άλλες βασικές διεργασίες των επιτελικών λειτουργιών, είναι ο σχεδιασµός (ικανότητα να κάνουμε κατάλληλο προς την απαίτηση σχέδιο), η αναστολή αντίδρασης (έλεγχος εάν το πρώτο σχέδιο είναι και το καλύτερο – επαναξιολόγηση του σχεδίου), η συντήρηση προσοχής (διατήρηση προσοχής για όσο χρόνο χρειάζεται η απαίτηση) και η αυτό-εποπτεία (συνεχής έλεγχος εάν επιτυγχάνεται το σχέδιό μας).
(2). Αυτορρύθμιση
Στην ουσία είναι η ικανότητα κάποιου να αλλάζει, να διαφοροποιεί και να τροποποιεί την δράση- συμπεριφορά του.
Κατά τον Hagger, (2010) «μέσα στον κυκεώνα ανταλλαγής σκέψεων, συναισθημάτων, δράσεων, συμπεριφορών η αυτορρύθμιση είναι η ικανότητα που προβάλλεται ως ο απαραίτητος κρίκος που εξασφαλίζει αρμονία, ισορροπία και σύνδεση των ανθρώπων. Περιλαμβάνει όλες τις εγκεφαλικές διαδικασίες που μας επιτρέπουν να σχεδιάζουμε, να εστιάζουμε την προσοχή, να θυμόμαστε οδηγίες κ να επιτυγχάνουμε στόχους. Με λίγα λόγια, περιλαμβάνει όλες τις ιδιότητες των επιτελικών λειτουργιών. Ο εγκέφαλος χρησιμοποιεί αυτή την διαδικασία για να φιλτράρει τα ερεθίσματα που αποσπούν την προσοχή από τον στόχο, να αξιολογεί στόχους θέτοντας προτεραιότητες και να ελέγχει τις παρορμήσεις.
Παιδιά, Επιτελικές Λειτουργίες και Αυτορρύθμιση
Τα παιδιά δεν γεννιούνται με τις δεξιότητες επιτελικών λειτουργιών και αυτορρύθμισης. Γεννιούνται όμως με τη δυνατότητα να τις αναπτύξουν. Εάν τα παιδιά δεν παίρνουν τις ευκαιρίες που χρειάζονται από τις σχέσεις τους με τους ενήλικες και τις συνθήκες στο περιβάλλον τους (κοινωνικό, εκπαιδευτικό) ή – χειρότερα- αν αυτές οι επιρροές είναι πηγές τοξικού στρες – η ανάπτυξη δεξιοτήτων τους μπορεί να καθυστερήσει ή να μειωθεί σοβαρά. Τα δυσμενή περιβάλλοντα που προκύπτουν επίσης από οικογενειακή παραμέληση («ανεκτικοί επιεικείς» γονείς ή «ανεκτικοί αδιάφοροι» κατά Dianna Baumrind), ή κακοποίηση ή / και βία («αυταρχικοί» ή ψυχικά ασθενείς και διαταραγμένοι γονείς), μπορούν να εκθέσουν τα παιδιά σε τοξικό στρες, το οποίο διαταράσσει την αρχιτεκτονική του εγκεφάλου και εμποδίζει την ανάπτυξη των επιτελικών λειτουργιών και αυτορρύθμισης.
Όταν τα παιδιά έχουν ευκαιρίες να αναπτύξουν εκτελεστικές λειτουργίες και ικανότητες αυτορρύθμισης (μέσω «δημοκρατικών γονέων» και καλών ευκαιριών από το κοινωνικό και εκπαιδευτικό περιβάλλον τους), έχουν σημαντικότατα οφέλη για όλη τους τη ζωή. Άρα αυτές οι δεξιότητες είναι ζωτικής σημασίας για τη μάθηση και την ανάπτυξη. Επιτρέπουν τη θετική συμπεριφορά και επιτρέπουν στα παιδιά να κάνουν υγιείς επιλογές για τον εαυτό τους και τους φίλους τους.
Επίσης θα πρέπει να θυμόμαστε (με βάση έρευνες του Harvard University), ότι οι ικανότητες επιτελικών λειτουργιών και αυτορρύθμισης αρχίζουν να αναπτύσσονται από τη γέννα, εξελίσσονται σταθερά δυναμικά έως την ηλικία των 4 ετών και γνωρίζουν θεαματική άνοδο στην ηλικία των 4-5 ετών, ενώ μετά από αυτή την ηλικία εξελίσσονται πολύ πιο αργά. Αυτό λοιπόν δείχνει την ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ του να παρέχονται οι ευκαιρίες ανάπτυξης αυτών των λειτουργιών στις πρώιμες προσχολικές ηλικίες
Μπορούμε να διευκολύνουμε την ανάπτυξη των δεξιοτήτων της εκτελεστικής λειτουργίας ενός παιδιού δημιουργώντας λειτουργικές ρουτίνες, διαμορφώνοντας την κοινωνική συμπεριφορά και δημιουργώντας και διατηρώντας υποστηρικτικές και αξιόπιστες σχέσεις. Είναι επίσης σημαντικό τα παιδιά να ασκούν τις αναπτυσσόμενες δεξιότητές τους μέσα από δραστηριότητες που ενθαρρύνουν το δημιουργικό παιχνίδι, την αυτοεξυπηρέτηση και αυτοδιαχείριση και την κοινωνική σύνδεση. Επίσης σημαντικό παράγοντα παίζουν η διδασκαλία πώς να αντιμετωπίζουν το άγχος, η σωματική άσκηση, η τοποθέτηση σε υποχρεώσεις και η ευκαιρίες για να κατευθύνουν τις δικές τους δράσεις με μειωμένη εποπτεία από εμάς (στο μέτρο του δυνατού και επιτρεπτού).
Δείτε και το βίντεο
