Τσακίρη Μάρθα. Εργοθεραπεύτρια. Κέντρο ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
«Δεν είναι ότι τα παιδιά με προβλήματα στην εκτελεστική λειτουργικότητα δεν ξέρουν τι να κάνουν, είναι ότι δεν κάνουν αυτά που ξέρουν.»
Dr. Russell Barkley
Με τον όρο «Εκτελεστική Λειτουργικότητα» περιγράφεται ένα σύμπλεγμα γνωστικών διαδικασιών το οποίο περιλαμβάνει δεξιότητες όπως η οργάνωση, η πειθαρχία, η αυτορύθμιση, το να θυμάται κανείς τι έχει να κάνει, η διαχείριση του χρόνου, η προσοχή και ο έλεγχος της παρόρμησης. Οι δεξιότητες αυτές συνήθως αναπτύσσονται σε βάθος χρόνου, όμως κάποιες φορές δεν αναπτύσσονται φυσιολογικά με αποτέλεσμα να επισκιάζονται οι ικανότητες των παιδιών και των ενηλίκων στο να σκέφτονται και να πράττουν. Τα παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες και/ή διάσπαση προσοχής είναι σε μεγαλύτερο ρίσκο ώστε να έχουν υποανάπτυκτη εκτελεστική λειτουργικότητα. Τα μειονεκτήματα γίνονται περισσότερο εμφανή κατά τη φοίτηση στο Δημοτικό ή στο Γυμνάσιο καθώς οι απαιτήσεις αυξάνονται και απαιτείται παρέμβαση ώστε να αναπτυχθούν περαιτέρω αυτές οι σημαντικές δεξιότητες.
Οι εκτελεστικές λειτουργίες εντοπίζονται αρχικά στις προμετωπιαίες περιοχές του μετωπιαίου λοβού. Αυτές οι περιοχές έχουν πολλαπλές συνδέσεις με άλλες περιοχές του φλοιού, του υποφλοιού και του εγκεφαλικού στελέχους. Η νευροαπεικόνιση και οι μελέτες για τις κακώσεις έχουν προσδιορίσει τις λειτουργίες που σχετίζονται πιο συχνά με τις συγκεκριμένες περιοχές του προμετωπιαίου φλοιού. Ο προμετωπιαίος φλοιός εμπλέκεται με την άμεση επεξεργασία της πληροφορίας όπως η ενσωμάτωση διαφορετικών διαστάσεων νόησης και συμπεριφοράς. Ως εκ τούτου, αυτή η περιοχή έχει βρεθεί ότι συνδέεται με τη λεκτική και τη σχεδιαστική ευφράδεια, την ικανότητα της διατήρησης και μετατόπισης της προσοχής, το σχεδιασμό, την αναχαίτηση, την εργαζόμενη μνήμη, τις ικανότητες οργάνωσης, την αιτιολογία, την επίλυση προβλήματος και την αφηρημένη σκέψη.
Οι συγκεκριμένες δεξιότητες οι οποίες καλύπτονται από την ομπρέλα του όρου εκτελεστική λειτουργικότητα είναι η εξής:
Αναχαίτιση- η ικανότητα κάποιου να σταματά τη συμπεριφορά του την κατάλληλη στιγμή, συμπεριλαμβάνοντας τη διακοπή πράξεων και σκέψεων. Η αντίθετη όψη της αναχαίτησης είναι η παρόρμηση.
Μετατόπιση- η ικανότητα κάποιου να μετακινείται ελεύθερα από μια κατάσταση σε μια άλλη και να σκέφτεται ευέλικτα ώστε να ανταποκριθεί κατάλληλα στην κατάσταση.
Συναισθηματικός έλεγχος- η ικανότητα κάποιου να διαφοροποιεί συναισθηματικές αποκρίσεις επιστρατεύοντας την ορθολογική του σκέψη για να φέρει συναισθήματα.
Έναρξη- η ικανότητα έναρξης μιας δραστηριότητας ή εργασίας και η ανεξάρτητη παραγωγή ιδεών, αποκρίσεων, ή στρατηγικών επίλυσης προβλημάτων.
Εργαζόμενη μνήμη- η ικανότητα κάποιου να συγκρατεί πληροφορίες στο νου του με στόχο την ολοκλήρωση μιας δραστηριότητας.
Σχεδιασμός/Οργάνωση- η ικανότητα κάποιου να διαχειρίζεται τις τρέχουσες και μελλοντικές απαιτήσεις εργασίας.
Οργάνωση των αντικειμένων- η ικανότητα κάποιου να επιβάλει την τάξη στη δουλειά, στο παιχνίδι και στους αποθηκευτικούς χώρους.
Αυτοδιόρθωση- η ικανότητα κάποιου να ελέγχει την επίδοση του και να τη συγκρίνει με κάποιο πρότυπο του τι απαιτείται ή αναμένεται.
Παιδική ηλικία
Έρευνες δείχνουν πως ο ανασταλτικός έλεγχος και η εργαζόμενη μνήμη δρουν ως βασικές εκτελεστικές λειτουργίες οι οποίες θέτουν το υπόβαθρο για την ανάπτυξη πιο σύνθετων εκτελεστικών λειτουργιών, όπως η επίλυση προβλήματος. Ο ανασταλτικός έλεγχος και η εργαζόμενη μνήμηβρίσκονται ανάμεσα στις πρώιμες εκτελεστικές λειτουργίεςπου εμφανίζονται, με τα αρχικά σημάδια να εντοπίζονται στα βρέφη, ηλικίας 7 έως 12 μηνών. Αργότερα, στην προσχολική ηλικία, τα παιδιά εμφανίζουν μια έξαρση στην επίδοση σε δραστηριότητες αναχαίτισης και εργαζόμενης μνήμης, συνήθως μεταξύ των 3 έως 5 ετών. Επίσης, κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η γνωστική ευελιξία, η στοχοκαθοριζόμενη συμπεριφορά και ο προγραμματισμός ξεκινούν να αναπτύσσονται. Παρ’ όλ’ αυτά, τα παιδιά που βρίσκονται στην προσχολική ηλικία δεν έχουν πλήρως ώριμες εκτελεστικές λειτουργίες και συνεχίζουν να κάνουν λάθη που σχετίζονται με αυτές τις αναδυόμενες ικανότητες. Συχνά, όχι εξ’ αιτίας της απουσίας αυτών των ικανοτήτων, αλλά περισσότερο επειδή στερούνται τη γνώση του πότε και πως νς χρησιμοποιήσουν τις συγκεκριμένες στρατηγικές σε συγκεκριμένα πλαίσια.
Προεφηβική ηλικία
Τα παιδιά στην προεφηβική ηλικία συνεχίζουν να παρουσιάζουν ορισμένες φάσεις ανάπτυξης στις εκτελεστικές λειτουργίες, γεγονός που υποδηλώνει ότι αυτή η ανάπτυξη δε συμβαίνει απαραίτητα με ένα γραμμικό τρόπο, μαζί με την προκαταρκτική ωρίμανση των συγκεκριμένων λειτουργιών. Κατά τη διάρκεια της προεφηβείας, τα παιδιά εμφανίζουν σημαντική αύξηση στη λεκτική εργαζόμενη μνήμη, στη στοχοκαθοριζόμενη συμπεριφορά (με μια πιθανή έξαρση γύρω στα 12 έτη),στον ανασταλτικό έλεγχο και στην επιλεκτική προσοχή, στη στρατηγική σχεδιασμού και στις οργανωτικές δεξιότητες. Επιπρόσθετα, μεταξύ των 8 και 10 ετών, η γνωστική ευελιξία συγκεκριμένα ξεκινά να ταιριάζει με τα επίπεδα των ενηλίκων. Ωστόσο, παρόμοια με τα πρότυπα της παιδικής ανάπτυξης, η εκτελεστική λειτουργικότητα των προεφήβων είναι περιορισμένη επειδή δεν μπορούν να εφαρμόσουν αξιόπιστα αυτές τις εκτελεστικές λειτουργίες σε πολλαπλά περιβάλλοντα ως αποτέλεσμα της συνεχιζόμενης ανάπτυξης του ανασταλτικού ελέγχου.
Εφηβική ηλικία
Πολλές εκτελεστικές λειτουργίες μπορεί να ξεκινούν στην παιδική ηλικία και στην προεφηβεία, όπως ο ανασταλτικός έλεγχος. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της εφηβείας τα διαφορετικά εγκεφαλικά συστήματα ενσωματώνονται καλύτερα. Σε αυτό το σημείο, η εφαρμογή των πρώιμων εκτελεστικών λειτουργιών (όπως η αναχαίτιση) είναι πιο αποδοτική και αποτελεσματική και βελτιώνεται μέσα σε αυτή τη χρονική περίοδο. Έτσι, βελτιώνεται και ο σχεδιασμός και η στοχοκαθοριζόμενη συμπεριφορά κατά τη διάρκεια της εφηβείας. Επίσης, λειτουργίες όπως ο έλεγχος της προσοχής, με μια πιθανή έξαρση στην ηλικία των 15 ετών μαζί με την εργαζόμενη μνήμη, συνεχίζουν να αναπτύσσονται σε αυτό το στάδιο.
Ενηλικίωση
Η πιο σημαντική αλλαγή που συμβαίνει στον εγκέφαλο στην ενηλικίωση είναι η συνεχής μυελίνωση των νευρώνων του προμετωπιαίου φλοιού. Στην ηλικία των 20 έως 29 ετών, οι δεξιότητες της εκτελεστικής λειτουργικότητας είναι στο αποκορύφωμα τους, το οποίο επιτρέπει στους ανθρώπους αυτής της ηλικίας να συμμετέχουν σε κάποιες από τις πιο προκλητικές ψυχικές διεργασίες. Αυτές οι δεξιότητες ξεκινούν να μειώνονται στη μεταγενέστερη ενηλικίωση. Η εργαζόμενη μνήμη και η χωρική αντίληψη είναι οι περιοχές στις οποίες εντοπίζεται η περισσότερη μείωση. Η γνωστική ευελιξία, ωστόσο έχει μια καθυστερημένη έναρξη απομείωσης και δεν ξεκινά να συμβαίνει ως περίπου την ηλικία των 70 ετών σε φυσιολογικά λειτουργικούε ενήλικες. Η μειωμένη εκτελεστική λειτουργικότητα έχει βρεθεί να είναι ο καλύτερος προγνωστικός παράγοντας για την πτώση της λειτουργικότητας στους ηλικιωμένους
ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ
Οι εκτελεστικές λειτουργίες είναι μία διαφορετική, αλλά συσχετιζόμενη και επικαλυπτόμενη ομάδα δεξιοτήτων. Για παράδειγμα, είναι όπως ο μαέστρος μιας ορχήστρας, μπορεί να μη βγάζει προς τα έξω πολλά, όμως όλοι οι ήχοι, τα χτυπήματα και οι ρυθμοί ελέγχονται και ρυθμίζονται από εκείνον. Παρομοίως, όλες αυτές οι δεξιότητες στέκονται μπροστά και επικεντρώνονται στον έλεγχο και στη ρύθμιση όλων των σκέψεων και των πράξεων μας και καθορίζουν το πως θα βιώσουμε τον κόσμο. Για να καταλάβουμε έναν άνθρωπο λοιπόν, είναι σημαντικό να δούμε ποιές από τις εκτελεστικές λειτουργίες του δημιουργούν πρόβλημα και σε ποιό βαθμό.
