Τσακίρη Μάρθα, Εργοθεραπεύτρια, Κέντρο Προσέγγιση
Ως γονέας ενός παιδιού σχολικής ηλικίας με μαθησιακές δυσκολίες (Μ.Δ.), γνωρίζετε ότι τα βασικά πρότυπα της σκέψης όπως ο έλεγχος της παρόρμησης, η ευελιξία, ο σχεδιασμός, και η οργάνωση πρέπει σταθερά να αναπτύσσονται και να βελτιώνονται καθώς ένα παιδί προχωράει στο σχολείο. Αν δε γίνει αυτό, τα παιδιά αποτυγχάνουν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Κάθε ανατεθέν έργο που δεν ολοκληρώνεται –ή που ολοκληρώνεται αλλά δεν παραδίδεται- κάθε χαμένο τετράδιο και κάθε αργοπορημένη, βιαστική εργασία, έχει ένα κόστος στην αυτοεκτίμηση του παιδιού (και στην υπομονή του γονέα). Το άγχος των επιδόσεων γίνεται όλο και πιο εξαντλητικό. Η πίεση της αίσθησης του κατακλυσμού οδηγεί κάποια παιδιά στην άσχημη συμπεριφορά, και άλλα στην απόσυρση. Μερικά παιδιά αποφασίζουν ότι είναι λιγότερο τρομακτικό το να μην προσπαθούν από το να προσπαθούν και να αποτυγχάνουν.
Αυτές οι εγκεφαλικά-βασιζόμενες συνήθειες είναι ζωτικής σημασίας για όλη τη μάθηση. Όλες μαζί ονομάζονται εκτελεστικές δεξιότητες.
Τι Είναι Οι Εκτελεστικές Δεξιότητες;
Ανεξάρτητα από το επάγγελμα σας, είστε εκτελεστικό όργανο με έναν τουλάχιστον τρόπο. Όλοι χρησιμοποιούν «εκτελεστικές δεξιότητες». Είτε βγάζετε έξω τις τσάντες για την ανακύκλωση είτε ετοιμάζετε μία ετήσια αναφορά, πρέπει να καταλαβαίνετε το ζητούμενο, να σχεδιάσετε τον πιο αποτελεσματικό τρόπο για να το κάνετε, να το διεκπεραιώσετε, και κάποιες φορές να αναθεωρήσετε ή να ξεκινήσετε από την αρχή. Κανείς δεν μπορεί να «εκτελέσει», τα πολλά πράγματα που πρέπει να κάνουν όλοι οι άνθρωποι χωρίς να ανατρέξει σε αυτές τις βασικές λειτουργίες.
Αν πληκτρολογήσετε «εκτελεστικές δεξιότητες» (“executive skills“) ή «εκτελεστική λειτουργικότητα» (“executive functioning”) στην αγαπημένη σας μηχανή αναζήτησης, θα έχετε εκατοντάδες αποτελέσματα. Είναι ένας ατυχής όρος, κατά κάποιο τρόπο, γιατί ακούγεται σαν ένα μάθημα για τους εκκολαπτόμενους διευθύνοντες συμβούλους. Σκεφτείτε το σαν μια κατηγορία-ομπρέλα μιας ομάδας διανοητικών διεργασιών με την οποία το παιδί με μαθησιακές δυσκολίες πιθανόν παλεύει, οι δεξιότητες οι οποίες μπορεί να έχουν ένα σοβαρό ακόμα και βαθύ αντίκτυπο στη σχολική επιτυχία.
Οι εκτελεστικές δεξιότητες αναπτύσσονται σταδιακά και σε διαφορετικούς ρυθμούς για διαφορετικούς ανθρώπους. Τα περισσότερα παιδιά παλεύουν κατά καιρούς με το σχεδιασμό, την οργάνωση και την διεκπεραίωση. Κάποια, μέσω της ωρίμανσης, της καλής διδασκαλίας, της δοκιμής και του λάθους, θα μπορέσουν πιο ανεξάρτητα να βρουν τρόπους να ξεπεράσουν ή να αντισταθμίσουν τις αδυναμίες στις εκτελεστικές τους δεξιότητες.
Οι μαθησιακές δυσκολίες, ωστόσο, περιπλέκουν αυτή την ανάπτυξη. Τα παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες σχεδόν πάντα έχουν δυσκολία σε μία ή περισσότερες εκτελεστικές δεξιότητες. Οι περιγραφές για τις αδυναμίες των εκτελεστικών δεξιοτήτων συνήθως υπερκαλύπτουν τις περιγραφές των μαθησιακών δυσκολιών. Και τα παιδιά με ΜΔ κατά πάσα πιθανότητα θα έχουν δυσκολία στην ανάπτυξη αυτών των δεξιοτήτων από μόνα τους.
Όπως και με άλλα κομμάτια της εκπαίδευσης, τα παιδιά με ΜΔ έχουν μεγαλύτερη δυσκολία και χρειάζονται περισσότερη υποστήριξη. Οι αδυναμίες στις ζωτικής σημασίας συνήθειες του νου μπορούν να οδηγήσουν σε μία σπείρα αποτυχίας και χαμηλής αυτο-εκτίμησης. Τα καλά νέα είναι ότι μπορείτε να βοηθήσετε το παιδί σας να αναγνωρίσει, να βελτιώσει και να δουλέψει γύρω από τις αδυναμίες του στις δεξιότητες σχεδιασμού και οργάνωσης από τη στιγμή που θα ξέρετε τι να προσέξετε.
Οι αδυναμίες στις εκτελεστικές δεξιότητες είναι κατά πάσα πιθανότητα ένας πολύ σημαντικός λόγος στο γιατί ένα παιδί με ΜΔ δείχνει να μην μπορεί να οργανωθεί, χρονοτριβεί ατελείωτα, και δείχνει να υπονομεύει τον εαυτό του κάνοντας τις σχολικές του εργασίες χωρίς στη συνέχεια να τις παραδίδει. Όταν καταλαβαίνετε ποιές είναι οι εκτελεστικές δεξιότητες, μπορείτε να υποστηρίξετε καλύτερα τις οργανωτικές προκλήσεις του παιδιού σας στο σπίτι και, σε συνεργασία με τους δασκάλους, στο σχολείο.
Εκτελεστικές Δεξιότητες Και ΔΕΠ-Υ
Αν το παιδί σας έχει Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής-Υπερκινητικότητα, είναι σίγουρο ότι θα έχει αδυναμίες στις εκτελεστικές δεξιότητες. Κάθε παιδί έχει διαφορετικές δυνατότητες και προκλήσεις, αλλά όλα τα παιδιά με ΔΕΠ-Υ χρειάζονται βοήθεια με τις εκτελεστικές δεξιότητες. Οι ερευνητές πιστεύουν τώρα ότι η ΔΕΠ-Υ είναι πρωτίστως μια διαταραχή των εκτελεστικών λειτουργιών, παρά της προσοχής. Τα παιδιά με αυτή τη διαταραχή δεν μπορούν να ρυθμίσουν τον εαυτό τους αρκετά καλά ώστε να είναι ικανά να σχεδιάσουν, να ελέγξουν την παρόρμηση τους, ή να οργανώσουν. Είναι σημαντικό να θυμόσαστε ότι τα παιδιά με αδυναμίες στις εκτελεστικές δεξιότητες, δεν έχουν όλα ΔΕΠ-Υ. Ωστόσο, όλα τα παιδιά με ΔΕΠ-Υ έχουν αδυναμίες σε μία ή σε περισσότερες εκτελεστικές λειτουργίες- γιατί τέτοιες αδυναμίες είναι μέρος του ορισμού της ΔΕΠ-Υ.
Οκτώ Σημαντικές Δεξιότητες
Επιστήμονες και ειδικοί εκπαιδευτικοί έχουν ποικίλες λίστες και περιγραφές των εκτελεστικών λειτουργιών. Κρατήστε στο μυαλό σας ότι η εξέλιξη της εκτελεστικής λειτουργικότητας είναι αναπτυξιακή και ποικίλει από παιδί σε παιδί. Καθώς θα διαβάζετε την παρακάτω λίστα δεξιοτήτων, θα παρατηρήσετε μία επικάλυψη στις περιγραφές και στα παραδείγματα. Αυτές οι δεξιότητες συνδέονται στενά, και η ίδια συμπεριφορά μπορεί να αντανακλά αδυναμίες σε περισσότερες από μία από αυτές. Ακόμη, αυτές οι δεξιότητες ίσως μπορούν να εξηγηθούν με τον ίδιο τρόπο που εξηγούνται οι μαθησιακές δυσκολίες. Αλλά οι εκτελεστικές δεξιότητες είναι βασικές στη μάθηση, ανεξάρτητα από τη δυσκολία.
Έλεγχος παρόρμησης- η ικανότητα να σταματάς και να σκέφτεσαι πριν πράξεις.
Αυτή η δεξιότητα τείνει να είναι πρώτη στις περισσότερες λίστες και είναι μία θεμελιώδης αδυναμία σε πολλά παιδιά με ΔΕΠ-Υ. Ένα παιδί με χαμηλό έλεγχο παρόρμησης λέει ή κάνει πράγματα χωρίς να παίρνει ένα ασφαλές χρονικό διάστημα για να το σκεφτεί. Αυτά τα παιδιά μπορεί να δίνουν μεγαλύτερη σημασία στα μηνύματα που στέλνουν από το κινητό παρά στις σχολικές εργασίες τους. Θα κάνουν οποιοδήποτε απολαυστικό πράγμα τους έρθει στο μυαλό χωρίς να λάβουν υπ’ όψιν τους υποχρεώσεις ή δεσμεύσεις. Τα παιδιά με τέτοιου τύπου αδυναμία συχνά βιάζονται πολύ κατά τις σχολικές εργασίες, θυσιάζοντας την ακρίβεια και την ακεραιότητα κατά τη διάρκεια.
Αν το παιδί σας χρειάζεται βοήθεια με αυτή τη δεξιότητα, μπορεί να
-διακόπτει πολύ, να μιλά ασταμάτητα, να μιλά χωρίς να είναι η σειρά του
-μην ξεκινά το διάβασμα παρά μόνο όταν πλησιάζει η ώρα του ύπνου
-παίρνει παρορμητικές αποφάσεις που έρχονται σε παρεμβολή με τις σχολικές απαιτήσεις
-είναι πολύ ασυνεπές, ακολουθώντας τους κανόνες τη μία μέρα αλλά όχι την επόμενη
Συναισθηματικός έλεγχος- η ικανότητα διαχείρισης των συναισθημάτων σκεπτόμενος τους στόχους.
Στένα συνδεδεμένος με τον έλεγχο της παρόρμησης , ο συναισθηματικός έλεγχος βοηθά τους ανθρώπους να κρατούν τη ματιά τους στο στόχο ακόμα και όταν οδυνηρά ή απρόσμενα γεγονότα συμβαίνουν. Τα παιδιά που δεν μπορούν να διαχειριστούν τα συναισθήματά τους έχουν δυσκολία στο να δεχτούν κριτική. Πολύ συχνά χαρακτηρίζουν μία κατάσταση «άδικη». Υπεραντιδρούν όταν χάνουν σε ένα παιχνίδι ή όταν τους γίνεται παρατήρηση εντός της τάξης. Έχουν δυσκολία να ολοκληρώσουν τις σχολικές τους εργασίες όταν τα απασχολεί κάτι.
Αν το παιδί σας χρειάζεται βοήθεια με αυτή τη δεξιότητα, μπορεί να
-ματαιώνεται εύκολα και γρήγορα να τα παρατάει μην είναι ικανό να ανεχτεί διορθώσεις ή κριτική
-έχει δυσκολία να ηρεμήσει και να διαβάσει
-έχει δυσκολία να αναβάλλει το παιχνίδι ή τις αγαπημένες του δραστηριότητες ώστε να ολοκληρώσει το διάβασμά του
Ευελιξία- η ικανότητα για αλλαγή στρατηγικής ή αναθεώρησης σχεδίων όταν αλλάζουν οι συνθήκες.
Ένα παιδί που συμπεριφέρεται με μη ευέλικτους τρόπους, ή «γνωστικά άκαμπτους», έχει δυσκολία όταν μία οικεία ρουτίνα διακόπτεται ή όταν μία εργασία που δείχνει εύκολη αρχίζει να γίνεται πιο σύνθετη. Αυτό το παιδί ματαιώνεται όταν μία πρώτη προσπάθεια επίλυσης προβλήματος δεν είναι επιτυχής. Δεν είναι ικανό να βρει άλλους τρόπους να κάνει οικείες εργασίες ή να πάρει μία άλλη απόφαση όταν η πρώτη αποδειχθεί μη εφαρμόσιμη.
Αν το παιδί σας χρειάζεται βοήθεια με αυτή τη δεξιότητα, μπορεί να
-μην ανέχεται μία αλλαγή στρατηγικής ή τακτικής
-έχει δυσκολία στις ανοιχτού τύπου εργασίες που απαιτούν καταιγισμό σκέψης ή επιλογή ενός θέματος
-πανικοβάλλεται όταν υπάρχουν πολλά να θυμηθεί ή όταν μία εργασία δε δείχνει να οδηγεί στην επιτυχία
-έχει πρόβλημα στις μεταβάσεις
Εργαζόμενη Μνήμη- η ικανότητα να συγκρατείς πληροφορίες στο νου και να τις χρησιμοποιείς ώστε να ολοκληρώσεις μία εργασία.
Τα παιδιά με δυσκολίες στην εργαζόμενη μνήμη δεν είναι ικανά να θυμηθούν και να εφαρμόσουν κρίσιμες πληροφορίες ώστε να μπορέσουν να προχωρήσουν στο επόμενο σκέλος μιας εργασίας. Παραπαίουν όταν μία εργασία απαιτεί να θυμηθούν μία σειρά από οδηγίες, όταν πρέπει να παράγουν ιδέες ώστε να ανταποκριθούν στις οδηγίες, και όταν εκφράζουν τις ιδέες τους. Οι πληροφορίες απλά δεν τους «μένουν».
Αν το παιδί σας χρειάζεται βοήθεια με αυτή τη δεξιότητα, μπορεί να
-έχει πρόβλημα στην ακολουθία οδηγιών, ιδιαίτερα όταν δίνονται μόνο προφορικά
-έχει δυσκολία με το γράψιμο και με άλλες σύνθετες, με πολλά βήματα εργασίες
-μη θυμάται τι διάβασε μόλις ή τι του εξηγήθηκε
-έχει δυσκολία να κρατήσει σημειώσεις κατά τη διάρκεια του μαθήματος
-ξεχνάει τα βήματα για παράδειγμα, της διαίρεσης, όταν προσπαθεί να λύσει ένα πρόβλημα μαθηματικών
-ξεχνάει να πάρει ο,τι χρειάζεται στο σχολείο ή σε ένα μάθημα
Αυτοδιόρθωση- η ικανότητα της διόρθωσης και εκτίμησης της επίδοσης σου.
Τα παιδιά που είναι αδύναμα στην παρακολούθηση του εαυτού τους μπορεί να μην προσέξουν ότι δεν ακολουθούν τις οδηγίες μέχρι κάποιος να τους το πει. Τείνουν να υποτιμούν τις προσπάθειες τους και έχουν δυσκολία να προσαρμόσουν αυτό που κάνουν με βάση την ανατροφοδότηση ή τις υποδείξεις. Συχνά εκπλήσσονται πάρα πολύ από ένα χαμηλό βαθμό σε ένα τεστ ή μία εργασία.
Αν το παιδί σας χρειάζεται βοήθεια με αυτή τη δεξιότητα, μπορεί να
-κάνει φαινομενικά απρόσεκτα λάθη στα μαθηματικά
-έχει δυσκολία στη διόρθωση και στον έλεγχο μιας εργασίας
-μην παρατηρεί ότι έχει βγει εκτός θέματος ή ότι δεν ακολουθεί τις οδηγίες
-παραβλέπει τους στόχους και τα τελικά σημεία
-παραλείπει ερώτησεις στα τεστς χωρίς να το προσέχει
-κάνει τα πράγματα πολύ γρήγορα ή χωρίς να δίνει σημασία στα χρονικά περιθώρια και να καταλήγει να του τελειώνει ο χρόνος
Σχεδιασμός και Καθορισμός Προτεραιοτήτων- η ικανότητα της δημιουργίας των βημάτων για την επίτευξη ενός στόχου και η λήψη αποφάσεων σχετικά με το που πρέπει να επικεντρωθεί.
Τα παιδιά που έχουν δυσκολία στο σχεδιασμό και στον καθορισμό των προτεραιοτήτων καταβάλλονται εύκολα από τις περίπλοκες, πολλών βημάτων εργασίες. Δεν μπορούν ανεξάρτητα να επιβάλλουν τη δομή και την τάξη στις ιδέες τους. Έχουν δυσκολία να σκεφτούν τα βήματα που απαιτούνται ώστε να επιτευχθεί ο στόχος. Τείνουν να υποτιμούν τη συνθετότητα μιας εργασίας και τις χρονικές απαιτήσεις.
Αν το παιδί σας χρειάζεται βοήθεια με αυτή τη δεξιότητα, μπορεί να
-πηγαίνει στο μάθημα απροετοίμαστο
-υποτιμά το χρόνο και την προσπάθεια που χρειάζεται μία εργασία
-καταβάλλεται από την προσπάθεια να διαχειριστεί πολλαπλές εργασίες και μαθήματα
-έχει δυσκολία στον προδιορισμό της κύριας ιδέας ή τις πιο σημαντικής πληροφορίας σε αυτό που διάβασε ή άκουσε
Έναρξη Δραστηριότητας- η ικανότητα να αναγνωρίζεις πότε είναι η ώρα να ξεκινήσεις κάτι και πότε να ξεκινήσεις χωρίς να χρονοτριβείς.
Ένα παιδί που είναι αδύναμο σε αυτή τη δεξιότητα θα έχει δυσκολία να ξεκινήσει το διάβασμα και θα αναβάλλει εργασίες μέχρι το τελευταίο λεπτό. Αυτό παιδί κάποιες φορές φαίνεται βαριεστημένο ή μη κινητοποιούμενο- κρατήστε στο μυαλό σας ότι αυτό το παιδί μπορεί να χρονοτριβεί επειδή δεν ξέρει πως να ξεκινήσει. Πολλά παιδιά που έχουν δυσκολία στην έναρξη δραστηριότητας έχουν επίσης δυσκολία στο σχεδιασμό και στην οργάνωση. Καταβάλλονται από όλα αυτά που έχουν να κάνουν, κι έτσι δεν κάνουν τίποτα.
Αν το παιδί σας χρειάζεται βοήθεια με αυτή τη δεξιότητα, μπορεί να
-έχει δυσκολία να ξεκινήσει ακόμα και όταν του έχουν δοθεί οδηγίες και του έχουν πει να αρχίσει
-βρει λόγους ώστε να μην ξεκινήσει το διάβασμα στη συμφωνημένη ώρα
-μην είναι ικανό να ολοκληρώση τρεις ή τέσσερις εργασίες στη σειρά
-έχει δυσκολία να ακολουθήσει ρουτίνες με πολλά βήματα
-παραδίδει συχνά καθυστερημένο τις εργασίες του
-κοιτάζει επίμονα ένα χαρτί ή μια οθόνη, χωρίς να μπορεί να ξεκινήσει το γράψιμο
Οργάνωση- η ικανότητα της δημιουργίας και της διατήρησης συστημάτων ώστε να παρακολουθείς τις πληροφορίες και τα υλικά.
Αυτή η δεξιότητα είναι στενά συνδεδεμένη με τις δεξιότητες 6 και 7: ο σχεδιασμός και καθορισμός προτεραιοτήτων και η έναρξη δραστηριότητας. Τα παιδιά που υπολείπονται στις οργανωτικές δεξιότητες χάνουν τις υπεύθυνες δηλώσεις, τα φυλλάδια εργασίας, τα σημειωματάρια και τα βιβλία της δανειστικής βιβλιοθήκης. Δε βελτιώνουν αισθητά τις οργανωτικές τους δεξιότητες ως συνέπεια της αποδιοργάνωσης τους (για παράδειγμα, αν χάνουν τις σχολικές τους εργασίες, χάνουν κι ένα βαθμό). Τα παιδιά με φτωχές δεξιότητες σε αυτό τον τομέα μπορεί να καταλαβαίνουν την αξία της οργάνωσης αλλά δεν είναι ικανά να ανακαλύψουν τρόπους να παρακολουθούν τα πράγματα.
Αν το παιδί σας χρειάζεται βοήθεια με αυτή τη δεξιότητας, μπορεί να
-κάνει τις σχολικές εργασίας αλλά να αμελεί να τις παραδώσει
-έχει δυσκολία στο να οργανώσει τη δουλειά και το χώρο του, τα υλικά, τη γραφική εργασία και τα έγγραφα του υπολογιστή
-πηγαίνει στο μάθημα χωρίς τα απαραίτητα υλικά
-φτάνει συχνά αργοπορημένο ή να παραδίδει καθυστερημένα τις εργασίες του
κάνει τσαπατσούλικη ή μη ολοκληρωμένη δουλειά
Καθώς οι σχολικές εργασίες δυσκολεύουν και οι μαθητές πρέπει να είναι πιο ανεξάρτητοι μαθησιακά, τα παιδιά με δυσκολίες στις εκτελεστικές δεξιότητες μένουν όλο και πιο πίσω.
Πώς Μπορώ Να Βοηθήσω Το Παιδί Μου;
Οι γονείς, σε συνεργασία με τα σχολεία τους, μπορούν να είναι εξαιρετικά βοηθητικοί στη βελτίωση των εκτελεστικών λειτουργιών των παιδιών. Κρατήστε στο μυαλό σας, ωστόσο, ότι οι στρατηγικές για τη βελτίωση αυτών των δεξιοτήτων δεν είναι «ένα μέγεθος για όλους». Επειδή κάθε παιδί είναι σε ένα ελαφρώς διαφορετικό αναπτυξιακό μονοπάτι και οι εγκεφαλικά βασιζόμενες συνήθειες σκέψης κάθε παιδιού έχουν ποικίλες δυνατότητες και αδυναμίες, θα χρειαστεί να δουλέψετε με το δάσκαλο του παιδιού σας για να εξατομικεύσετε τις στρατηγικές που θα ανταποκριθούν στις ανάγκες του παιδιού σας. Διδάσκοντας άμεσα στο παιδί σας αυτές τις δεξιότητες, προσφέροντας συχνά επιβεβαίωση, και δίνοντας ξεκάθαρη, συγκεκριμένη ανατροφοδότηση όλα είναι πιθανά. Μπορεί να να το βρείτε χρήσιμο, όπως προτείνεται από τις Joyce Cooper–Kahn και Laurie Dietzel στο Late, Lost and Unprepared, να σκεφτείτε τόσο βραχυπρόθεσμες όσο και μακροπρόθεσμες στρατηγικές.
Οι βραχυπρόθεσμες στρατηγικές εστιάζουν στην ίδια την εργασία και το περιβάλλον του σπιτιού στο οποίο θα γίνει η εργασία αυτή. Βοηθούν το παιδί σας να είναι πιο επιτυχημένο σε καθημερινή βάση. Αυτό, με τη σειρά του, μειώνει τον κίνδυνο της κατάθλιψης, του άγχους και της χαμηλής αυτοεκτίμησης.
Οι μακροπρόθεσμες στρατηγικές εστιάζουν στην ενίσχυση των εκτελεστικών δεξιοτήτων του παιδιού σας σε βάθος χρόνου ώστε να αναπτυχθεί σε έναν επιτυχή, ανεξάρτητο ενήλικα.
